مخالفین بداءیکی از اصول کلامی معتزله اصل تفویض است. معتزله با این اصل منکر جریان اراده خداوند در افعال اختیاری بندگان هستند اما در غیر افعال اختیاری نیز با انکار بداء اراده خداوند را در تغییر امور تکذیب می‌کنند. با روشن شدن حقیقت بداء بطلان عقیده مخالفین از جمله معتزله مشخص می‌شود. ۱ - بداء در لغت و اصطلاحبداء دو معنی دارد: ۱. ظهور ، آشکار ۲. ایجاد شدن رای و اندیشه اینکه گفته می‌شود، فلانی دارای بداوت است به این معنی است که دائما نظرش تغییر می‌کند و همچنین وقتی که می‌گویند برای او در این کار بداء حاصل شد یعنی اینکه برای او خوب بودن این کار آشکار شد که قبل از این آشکار نبود.و همچنین در ترک عمل نیز استعمال می‌شود. در توضیح این معنی می‌گوییم: مثلا ما تصمیم جدی برای کاری داشته باشیم، ولی قبل از انجام آن عمل بفهمیم که ضرر و خطر دارد بطوریکه از انجام آن پشیمان شویم در این حالت می‌گوییم که برای ما بداء حاصل شد؛ زیرا از واقعیت امر خبر نداشتیم و الا از همان اول چنین تصمیمی نمی‌گرفتیم. واضح است که تغییر نظر از جهل و عجز به امور ناشی می‌شود. به همین دلیل این استعمال در مورد بندگان صحیح است اما در مورد خداوند چنین اطلاقی صورت نمی‌گیرد. [۴]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح الاعتقاد، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ه ق، ص۶۷.
بداء در مورد خداوند بدون اینکه مستلزم عجز و تغییر اراده از روی جهل و عجز باشد، بکار می‌رود و در نتیجه بداء در اصطلاح اعتقادی به این معنی است که: خداوند اموری که نزد بندگان مجهول بوده را ظاهر می‌کند. [۶]
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح الاعتقاد، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ه ق، یک جلد، ص۶۵.
۲ - بداء در قرآندر قرآن کریم آیات متعددی بر مفهوم و مصداق این عقیده بیان شده است به عنوان نمونه می‌فرماید: خداوند هر چه را که خواهد محو می‌کند و هر آنچه را که بخواهد ثابت می‌کند. یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده‌ام الکتاب. امام صادق (علیه‌السلام) در بیان این آیه می‌فرماید: آیا غیر از این است که خداوند ثابت را محو می‌کند و آنچه را که محو است را ثابت می‌کند. ۳ - بداء در روایاتدر روایات اعتقاد به مفهوم صحیح بداء در راستای شناخت حقیقی توحید قرار داده شده است بطوریکه بدون آن معبود را بطور صحیح نمی‌توان شناخت به چند روایت اشاره می‌کنیم: ۱. عبادت برتر خداوند (توسط بندگان) با اعتقاد به بداء حاصل می‌شود. ۲. هیچ یک از انبیاء به نبوت نرسیدند مگر اینکه برای خداوند به پنج خصلت اعتراف کردند که عبارتست از: بداء و مشیئت و سجود و عبودیت و اطاعت . ۴ - مبانی بداءعلم و اراده الهی و اختیار و جهل انسانها در شناخت صحیح بداء موثر است. همانطور که خلقت و تدبیر هستی در تکوین و تشریع وابسته به مشیت و اراده و بداء و قضاء و قدر الهی است، سرنوشت انسانها را نیز بر اعمال و عقاید ایشان مترتب نموده و به همین دلیل برخی از اموری که در آن بداء حاصل می‌شود به دست خود انسانها جریان می‌یابد مانند صدقات که خداوند با این عمل از کسانی که صدقه دادند دفع بلاء می‌کند و مانند صله رحم که موجب زیاد شدن عمر می‌شود و..... با یک مثال رابطه بین بداء و قضاء و قدر معلوم می‌شود: اصل مرگ از اموری است که در آن بداء حاصل نمی‌شود که از آن به اجل حتمی تعبیر می‌شود اما کیفیت و زمان و مکان مرگ از اموری است که در آن بداء می‌شود و اعمال و اعتقادات انسانها موجب تغییر در این امور می‌شود. ۵ - موارد تحقق بداءبطور خلاصه بداء به اعتبار زمان و مکان و موقعیت و موضوع آن به صورتهای مختلفی ظاهر می‌شود که سه نمونه از آن بیان می‌شود: ۵.۱ - بداء تکوینیالف. پیامبری از بنی اسرائیل، در شب اول ازدواج یک عروس و داماد، به پیروان خود گفت: فردا جنازه این دو را از خانه بیرون خواهند آورد. صبح فردا مردم در نهایت ناباوری دیدند که آنها نمرده‌اند. از آن پیامبر توضیح خواستند، او هم از وحی چنین خطاب شد: مرگ آنها معلق بود، نه حتمی، و چون همان شب صدقه دادند مرگشان به تاخیر افتاد. ب. قوم حضرت یونس (علیه‌السّلام) وقتی به او ایمان نیاوردند مورد نفرین آن حضرت واقع شدند و خداوند بر ایشان عذاب را مقدر نمود و این وعید را به حضرت یونس (علیه‌السلام) خبر داد. اما قوم یونس وقتی آثار عذاب را دیدند توبه کردند و خداوند به توبه ایشان آن عذاب را رفع نمود. ۵.۲ - بداء تشریعیجریان تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه : خداوند، از ابتدا می‌دانست که قبله جاوید مسلمانان، کعبه است نه بیت المقدس؛ درنتیجه امر خداوند به تغییر قبله در راستای علم او است. [۱۶]
الحسینی الشیرازی، السید محمد، تبیین القرآن، مؤسسة المجتبی للتحقیق والنشر، الطبعة الاولی، بی تا، ج۱، ص۳۶.
۵.۳ - بداء در امر امتحانیمانند قضیه ذبح حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام) که به ذبح گوسفند منجر شد درحالی که حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) مامور به ذبح فرزندش بود. ۶ - مخالفت معتزله با بداءمخالفت معتزله با بداء از فضای مشاجرات علمی بدست می‌آید. شیخ مفید به مخالفت معتزله با امامیه در بحث بداء تصریح می‌کند.و در مناظرات عالمان شیعه و معتزله این مطلب بدست می‌آید که معتزله همان مفهوم نادرست از بداء را منسوب به شیعه می‌نمودند و عالمان شیعه نیز در رد آن به پاسخ پرداخته‌اند. ۷ - نظریه مخالفین بداءمعمولا اهل سنت و از جمله معتزله با عقیده‌ای چون بداء مخالفت می‌کنند و آن را ناشی از جهل به قضاء و قدر حتمی و یا مستلزم جهل و عجز الهی می‌دانند. [۲۱]
الاشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، بی تا، ص۱۱.
[۲۲]
الاشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، بی تا، ص ۵۵ .
[۲۳]
الاشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین، بی تا، ص۱۲۰.
برخی از نویسندگان این اعتقاد را به عده‌ای از غالیان رافضی و یا مختار ثقفی و فرقه کیسانیه نسبت می‌دهند. [۲۵]
الایجی، عضد الدین عبد الرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دار الجیل۱۹۹۷م، الطبعة الاولی، ص۶۷۵.
با این وضعیت معلوم می‌شود که این مخالفین، نظر شیعه را در مورد اعتقاد به بداء بطور صحیح درک نکرده‌اند. زیرا همانطور که گفتیم بداء اگر چه می‌تواند مستلزم جهل در بندگان باشد اما این امر در مورد خداوند معنی ندارد و ثانیا در اراده و قضاء و قدر غیر حتمی و معلق چنین اعتقادی بیان شده است که در واقع همان قضاء و قدر معلق با شرائطش می‌باشد. به این ترتیب مخالفین بداء کسانی هستند که درک درستی از اراده الهی و قضاء و قدر ندارند.۸ - پانویس۹ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله « بداء و مخالفین آن»، تاریخ بازیابی۱۷/۱/۱۳۹۵. |